Kütle Ölçülerinin İmalat, Muayene ve Damgalama Esasları Hakkında Yönetmelik

BİRİNCİ KISIM

Genel Hükümler

BİRİNCİ BÖLÜM

Amaç, Kapsam, Hukuki Dayanak

Amaç

Bu Yönetmeliğin amacı, milli ekonominin ve ticaretin gereklerine ve kamu yararına uygun olarak, endüstri ve ticarette kullanılan kütle ölçülerinin; imalat, muayene, ayar ve damgalama esaslarını tesbit etmek ve bu suretle uluslararası birimler sistemine uygun olarak ölçüm birliğini ve ölçüm güvenilirliğini temin etmektir.

Kapsam

Bu Yönetmelik, E₁, E₂, F₁, F₂, M₁, M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçülerini, kuyumculuk ve değerli madenlerin tartımında kullanılan karat kütle ölçülerini ve yüksek kapasiteli tartı aletlerinin muayenesinde kullanılan kütle ölçülerini kapsar.

Dayanak

Bu Yönetmelik 3516 Sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu'nun 8 inci ve 9 uncu maddelerine istinaden hazırlanmıştır.

İKİNCİ BÖLÜM

Genel Tarifler ve Kısaltmalar

Tarifler

Bu Yönetmelikte geçen bazı terimlerin tarifleri aşağıdadır.

a) Kütle ölçüsü: Belirli biçim, boyut, yüzey hassasiyeti ve nominal değere sahip olan ve bu yönetmelikte öngörülen hata sınırları dahilinde bir hatayı içeren, belirli fiziki ve metrolojik koşulları sağlayan ve bir cismin kütlesini tayin etme işleminde kullanılan bir ölçü aletidir. Bu kütle ölçülerine ağırlık ölçüsü veya tartı da denilir.

b) Doğruluk sınıfı: Kütle ölçülerinin, hata sınırları ve metrolojik koşullar esas alınarak sınıflandırılmasıdır.

c) Kütle seti: Özel sandık veya kutularında muhafaza edilen ve belirli kurallarda kütle ölçüsü kombinasyonlarını içeren setdir.

d) Konvansiyonel tartım değeri: Kütle Ölçüleri için kullanılan matematiksel bir ifadedir. Hava ortamında yapılan tartımlar için bir cismin konvensiyonel tartım değeri; 20^o C referans sıcaklıkta ve 1.2 kg/m³ hava yoğunluğunda aynı kütle birimini kullanmak şartıyla, bu cismi dengeye getiren, ve yoğunluğu 8000 kg/m³ olan referans ağırlığın kütlesine eşittir. Başka bir ifadeyle, sabit çevre şartlarında yoğunluğu 8000 kg/m³ olan bir cismin kütlesi, aynı zamanda konvensiyonel tartım değerine eşittir.

Kısaltmalar

Bu Yönetmelikte yapılan bazı kısaltmalar şunlardır;

a) Bakanlık: Sanayi ve Ticaret Bakanlığı,

b) İl Teşkilatı: Sanayi ve Ticaret İl Müdürlükleri,

c) OIML: Uluslararası Yasal Metroloji Teşkilatı,

d) TÜBİTAK-UME: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Ulusal Metroloji Enstitüsü.

İKİNCİ KISIM

Teknik Hükümler

BİRİNCİ BÖLÜM

E₁, E₂, F₁, F₂, M₁, M₂ ve M₃ Doğruluk Sınıfı Kütle Ölçüleri

Uygulama alanı

Bu bölüm nominal değerleri 1 mg'dan 50 kg’a kadar olan E₁, E₂, F₁, F₂, M₁, M₂ ve M₃ sınıfı kütleler ile ilgili hükümleri kapsar.

Kullanım amacı

Kütleler, ya birbirlerinin muayene ve ayarlanması amacıyla veya tartı aletlerinin muayenesi amacıyla veyahut da tartı aletleriyle birlikte kullanılırlar.

Kütle izlenebilirliği

Doğruluk sınıflarına göre kütle ölçüleri daha alt sınıflardaki kütlelerin muayene ve kalibrasyonu amacıyla kullanılır.

E₁ sınıfı; Uluslararası kilogram prototipinden türetilmiş olan ulusal kütle etalonu ile E₂ sınıfı ve daha alt sınıflardaki kütleler arasındaki izlenebilirliğinin sağlanması amacıyla,

E₂ sınıfı; F₁ sınıfı kütlelerin kalibrasyon ve muayenelerinde,

F₁ sınıfı; F₂ sınıfı kütlelerin kalibrasyon ve muayenelerinde,

F₂ sınıfı: M₁ sınıfı ve lüzumu halinde M₂ sınıfı kütlelerin kalibrasyon ve muayenelerinde,

M₁ sınıfı; M₂ sınıfı kütlelerin kalibrasyon ve muayenelerinde,

M₂ sınıfı: M₃ sınıfı kütlelerin kalibrasyon ve muayenelerinde,

kullanılırlar.

E₁ sınıfı kütleler veya kütle setleriyle birlikte daima bir kalibrasyon sertifikası bulundurulmalıdır. E₂ sınıfı kütleler veya kütle setleri, TÜBİTAK - UME'den ya da OIML şartlarına göre uluslararası kabul görmüş kuruluşlardan alınmış olan kalibrasyon belgeleriyle birlikte bulundurulurlar. E₂ sınıfı kütleler veya setleri, E₁ sınıfı için geçerli olan yüzey özellikleri, hata sınırları ve manyetik geçirgenlik ile ilgili şartlarını sağlamak şartıyla, E₁ sınıfı olarak da kullanılabilirler.

Tartı aletlerinde kütle kullanımı

Kütleler doğruluk sınıflarına göre otomatik olmayan tartı aletleriyle birlikte aşağıdaki gibi kullanılırlar;

E₂ ve F₁ sınıfı kütle ölçüleri, 1. sınıf tartı aletleriyle,

F₂ sınıfı kütle ölçüleri, kuyumculukta ve kıymetli taşların tartımında kullanılan II. sınıf tartı aletleriyle,

M₁ sınıfı kütle ölçüleri, II. sınıf diğer tartı aletleriyle,

M₂ sınıfı kütle ölçüleri, normal ticari faaliyetlerde ve III. sınıf tartı aletleriyle,

M₃ sınıfı kütle ölçüleri, III. ve IIII, sınıf tartı aletleriyle,

birlikte kullanılırlar.

Nominal değerler

Kütle ölçülerinin nominal değerleri,1 x 10ⁿ, 2 x10ⁿ veya 5 x10ⁿ kg büyüklüğünde olmalıdır. Buradaki "n" pozitif veya negatif bir tam sayı veya sıfır olabilir.

Kütle seti teşkili

Kütle setleri aşağıdaki değerlere uygun şekilde oluşturulmalıdırlar.

(1, 1, 2, 5)x 10ⁿ kg,

(1, 1, 1, 2, 5,)x 10ⁿ kg,

(1, 2, 2, 5) x 10ⁿ kg veya

(1, 1, 2, 2, 5) x 10ⁿ kg.

Burada "n" pozitif veya negatif bir tam sayı veya sıfır olabilir.

Hata sınırları

Kütle ölçülerinin ilk ve periyodik muayenelerinde müsaade edilen maksimum hata sınırları, nominal değerlerine göre Tablo 1 de verilmiştir.

Şekil

Kütle ölçülerinin şekilleri aşağıdaki gibi olacaktır.

a) Kütlelerin şekilleri ile ilgili genel şartlar:

1) Üretim kolaylığı açısından basit geometrik şekillerde olmalıdırlar.

2) Keskin kenar ve köşelere sahip olmamalıdırlar.

3) Yüzeylerde pislik, toz, tortu ve benzerleri gibi maddelerin birikimine yol açacak pürüzlülük olmamalıdır.

4) Kütle setleri içindeki kütleler, 1 g ve daha altındakiler hariç olmak üzere tamamı aynı yapı formunda olmalıdırlar.

b) Nominal değeri 1 g ve daha küçük olan kütle ölçüleri:

1) Nominal değeri 1 g'dan daha küçük kütle ölçüleri çokgen plaka veya tel şeklinde imal edilmek zorundadırlar.

2) Nominal değeri 1 g olan kütle ölçüleri isteğe bağlı olarak plaka veya tel şeklinde imal edilebilirler.

3) Kütlelerin şekli, nominal değerinin kolaylıkla anlaşılmasını temin etmelidir.

4) Kütle ölçüleri üzerinde herhangi bir açıklayıcı işaret bulunmamalı ve nominal değerlerine göre şekilleri Tablo 2'ye uygun olmalıdır.

c) Nominal değeri 1 g ve daha büyük olan kütle ölçüleri:

1) Nominal değeri 1 g olan kütle ölçüleri, isteğe bağlı olarak hem çokgen plaka veya tel şeklinde hemde 1 g'dan büyük kütle ölçülerinin şeklinde olabilirler.

2) Kütlelerin boyutları Ek A da belirtilen ölçülerde olabilirler. Bu kütleler silindirik veya kesik koni şeklinde imal edilebilirler. Gövde yüksekliği, ortalama çapın 3/4 ü ile 5/4 ü arasında olmalıdır.

Bu kütle ölçüleri bir baş kısmı ile de imal edilebilirler. Bu durumda baş kısmının yüksekliği, ortalama gövde çapı ile gövde çapının yarısı arasında bir değerde olmalıdır.

3) Yukarıda bahsedilen şekillere ilaveten, 5 kg'dan 50 kg'a kadar nominal değerli kütleler, kullanım amacına uygun olarak baş kısmı yerine sap, el tutamağı veya benzeri bir düzenek olacak şekilde farklı şekillerde de imal edilebilirler.

4) Nominal değerleri 5 kg'dan 50 kg'a kadar olan M_ı, M₂ ve M₃ sınıfı kütleler ayrıca Ek A’da belirtildiği gibi yuvarlatılmış köşeli ve sabit tutamaklı olarak blok seklinde de imal edilebilirler.

5) M₁, M₂ ve M₃ sınıfı ağırlık ölçülerinin boyutları ve toleransları Ek A'da verilmiştir.

Yapım şartları

Kütle ölçüleri, aşağıdaki şartlarda yapılmalıdırlar.

a) E₁ ve E₂ sınıfı kütle ölçülerinde ayar boşluğu bulunmamalı ve masif (dolu) bir malzemeden monoblok olarak imal edilmelidirler.

b) Nominal değeri 1 g'dan 50 kg'a kadar olan F₁ ve F₂ sınıfı kütle ölçüleri, monoblok veya aynı malzemeden olmak şartıyla parçalı olarak imal edilebilirler. Bu kütle ölçülerinde ayar boşluğu bulunabilir. Ayar boşluğunun hacmi, kütle ölçüsünün toplam hacminin 1/5'inden fazla olmamalıdır ve bu boşluk uygun bir tertibatla kapatılabilir şekilde olmalıdır.

c) M₁ sınıfı kütle ölçüleri:

1) Nominal değeri 100 g'dan 50 kg'a kadar olan M₁ sınıfı kütle ölçülerinde ayar boşluğu bulunması zorunludur. 1 g'dan 10 g'a kadar olanlarda ayar boşluğu bulunmamalıdır. Nominal değeri 20 g ve 50 g olanlarda ise ayar boşluğu isteğe bağlıdır.

2) Nominal değeri 5 kg’ dan 50 kg’ a kadar olan M₁ sınıfı blok kütle ölçülerinde, bu maddenin d bendinin 2 nci alt bendinde tanımlanan veya buna benzer bir düzenekle teçhiz edilmiş bir ayar boşluğu bulunmalıdır. Ayar boşluğu prinç veya benzeri bir malzemeden imal edilmiş bir vidalı tapa ile veya bir plaka ile kapatılmalıdır. Ayar boşluğu hacmi, toplam hacmin 1/5 ’ inden fazla olmamalıdır.

Yeni imal edilmiş bir kütle ölçüsünün ilk ayarından sonra, ayar boşluğu toplam hacminin takriben 2/3 ' ü boş almalıdır.

Kapama elemanı olan vidalı tapanın veya plakanın emniyeti, üzerlerine kurşun plaka çakılması suretiyle sağlanmalıdır.

3) Nominal değeri 100 g' dan 10 kg' a kadar olan M₁ sınıfı silindirlik kütlelerde, bu maddenin d bendinin 3 üncü ait bendinde tanımlanan veya buna benzer bir düzenekle teçhiz edilmiş bir ayar boşluğu bulunmalıdır. Ayar boşluğu prinç veya benzeri bir malzemeden imal edilmiş bir vidalı tapa veya bir plaka ile kapatılmalıdır. Ayar boşluğunun hacmi, kütle ölçüsünün toplam hacminin 1/5' inden fazla olmamalıdır.

Yeni imal edilmiş bir kütlenin ilk ayarından sonra, ayar boşluğu toplam hacminin takriben 2/3' ü boş olmalıdır.

Vidalı tapanın veya plakanın emniyeti, üzerlerine kurşun plaka çakılması suretiyle sağlanmalıdır.

d) M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçüleri:

1) Nominal değeri 100 g’dan 50 kg'a kadar olan M₂ ve M₃ sınıfı kütlelerde ayar boşluğu bulunması zorunludur. 20 g'dan 50 g'a kadar olan M₂ sınıfı kütle ölçülerinde ayar boşluğu isteğe bağlıdır. 10 g ve daha küçük M₂ sınıfı kütle ölçülerinde ayar boşluğu bulunmamalıdır.

2) Nominal değeri 5 kg'dan 50 kg'a kadar olan M₂ ve M₃ sınıfı blok kütle ölçülerinde ayar boşluğu bulunması zorunludur. Bu ayar boşluğu ya el tutamağının kendi boşluğunda olabilir ya da tutamak masif ise tutamağın yan tarafına, ağzı üst tarafta olacak şekilde bırakılmış olabilir.

Yeni imal edilmiş kütle ölçüsünün ilk ayarından sonra, ayar boşluğu toplam hacminin takriben 2/3' ü boş olmalıdır.

Ayar boşluğu tutamağın kendi boşluğunda bulunuyor ise, boşluğun ağzı ya bir vidalı tapa ile yada bir plaka ile kapatılabilmelidir. Bu kapama elemanları prinç veya başka bir uygun metalden imal edilmiş olmalıdır. Bu kapama elemanları kurşun veya benzeri bir yumuşak plakanın üzerlerine çakılması suretiyle emniyet altına alınmalıdır.

Ayar boşluğu, tutamağın yan tarafında bırakılmış ise, boşluğun ağzı sertleştirilmemiş çelikten veya benzeri başka uygun bir malzemeden mamül plaka ile kapatılmalıdır ve bunların üzerine konik bir kurşun tapa çakılmak suretiyle emniyet altına alınmalıdır.

3) Nominal değeri 100 g ' dan 10 kg ' a kadar olan M₂ ve M₃ sınıfı silindirik kütle ölçülerinde, kütlenin ekseninde açılmış bir ayar boşluğu bulunmalıdır. Bu ayar boşluğunun ağzı, baş kısmında olmalı ve ağız kısmının çapı genişletilmiş olmalıdır.

Yeni imal edilmiş kütle ölçüsünün ilk ayarından sonra, ayar boşluğu toplam hacminin takriben 2/3' ü boş olmalıdır.

Ayar boşluğu prinç veya benzeri uygun bir malzemeden mamül vidalı bir tapa veya plaka ile kapatılmalıdır.

Kapama elemanlarının emniyeti, kurşun veya benzeri yumuşak bir malzemeden mamül bir plakanın üzerlerine çakılması suretiyle sağlanmalıdır.

Malzeme

Kütle ölçüleri genel olarak korozyona karşı mukavim malzemeden imal edilmelidir. Kullanılan malzeme, kütle ölçülerinin normal kullanım şartları altında sınıflarına karşılık gelen temel hata sınırlarının aşılmasına yolaçacak kütle değişimlerine imkan vermeyecek özellikte olmalıdır. Kütle ölçülerinin sınıflarına göre malzeme özellikleri aşağıdaki gibi olmalıdır:

a) E₁ ve E₂ sınıfı: Metal veya metal alaşımlarından imal edilen E₁ ve E₂ sınıfı kütle ölçülerinin malzemesi antimanyetik özellikte olmalıdır.

Manyetik suszeptibilite (geçirgenlik) faktörü (X); E₁ sınıfı için 0.01 den ve E₂ sınıfı için 0.03 den fazla olmamalıdır.

Malzeme sertliği ve aşınmaya karşı direnci paslanmaz çelik kalitesinde veya daha iyi kalitede olmalıdır.

b) F₁ ve F₂ sınıfı: Malzeme sertliği ve gevrekliği en az çekilmiş prinç özelliğinde olmalıdır.

Kullanılan metal veya metal alaşımı antimanyetik özellikte olmalı ve manyetik suszeptibilite faktörü X= 0.05 den fazla olmamalıdır.

c) M₁ sınıfı kütle ölçüleri;

1) Nominal değeri 5 kg ' dan 50 kg ' a kadar olan blok kütle ölçüleri, en azından gri döküm malzemeden imal edilmelidirler ve malzeme gevrekliği gri döküm gevrekliğinden daha fazla olmamalıdır.

2) Nominal değeri 10 kg ve daha küçük olan M_ı sınıfı silindirik kütle ölçüleri prinç malzemeden veya benzeri daha kaliteli bir malzemeden imal edilmiş olmalıdırlar.

3) Nominal değeri 1 g ve daha küçük olan M₁ sınıfı kütle ölçüleri, korozyon ve oksidasyona dayanıklı malzemeden imal edilmelidir. 1 g ' lık silindirik kütle ölçüsü hariç olmak üzere yüzey kaplamasına müsaade edilemez. Ancak yüzeye işlem yapılabilir.

d) M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçüleri;

1) Nominal değeri 5 kg ' dan 50 kg ’ a kadar olan M₁ ve M₂ sınıfı blok kütle ölçülerinin gövdeleri en az gri döküm kalitesinde bir malzemeden imal edilmelidirler.

2) Nominal değeri 10 kg ve daha az olan M₁ ve M₂ sınıfı silindirik kütle ölçülerinin; sertliği ve korozyona mukavemeti en azından prinç döküm malzeme özelliğinde ve gevrekliği en fazla gri döküm malzeme gevrekliğinde olmalıdır. Gri döküm malzeme, her halükarda nominal değeri 100 g ve daha küçük olan kütle ölçüleri için kullanılmamalıdır.

e) M_ı, M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçüleri için ortak hükümler

Takriben antimanyetik özellikte olmalıdırlar.

Blok kütlelerin tutamaklar, ya dikişsiz paslanmaz çelik borudan ya da gövdeyle monoblok olarak gri döküm malzemeden imal edilmelidirler.

Yoğunluk

Kütle ölçülerinin yoğunluğu; 1.2 kg/m³'lük referans hava yoğunluğunun % 10 oranında değişmesi halinde, kütlede müsaade edilen maksimum hata sınırının 0.25 ‘ inden daha fazla bir değişime sebebiyet vermeyecek şekilde seçilmelidir. Bu kurala uygun sınır değerler Tablo 3 ’ de verilmektedir.

Yüzey

Kütle ölçülerinin yüzey özellikleri aşağıdaki gibi olmalıdır

a) Yüzeyler genel olarak kullanım amacına uygun özellikte ve hata sınırlarının aşılmasına yol açacak kütle değişmelerine imkan vermeyecek nitelikte olmalıdır.

b) Kenar ve taban yüzeyleri de dahil olmak üzere bütün yüzeyler pürüzsüz olmalı ve köşeler yuvarlatılmalıdır. E₁, E_2, F₁, ve F₂ sınıfı kütle ölçülerinin yüzeylerinde gözle görülebilir gözenek bulunmasına müsaade edilmez. Yüzeyler özenle parlatılmış veya cilalanmış görünümde olmalıdır.

c) Nominal değeri 1 g’ dan 10 kg ' a kadar olan M₁, M₂ ve M₃ sınıfı silindirik kütle ölçülerinin yüzeyleri pürüzsüz olmalı ve göz muayenesinde gözenek görülmemelidir. 5, 10, 20 ve 50 kg'lık M₁, M₂ ve M₃ sınıfı blok kütlelerin yüzeyleri hassas gri döküm kalitesinde olmalıdır. Bu kaliteye, uygun bir boyama ile de ulaşılabilir.

d) Eğer kütle ölçüsünün yüzey kalitesiyle ilgili bir şüphe hasıl olursa, Tablo 4' de verilen pürüzlülük değerleri esas alınacaktır. Kütle ölçülerinin sınıflarına göre ortalama pürüz derinliği Rz (ISO) en fazla aşağıdaki değerlerde olmalıdır.

Ayarlama

Kütle ölçülerinin tamir ve ayarı için il Müdürlüğü Laboratuvarları, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından yetki belgesi almış olanlar, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Ulusal Metroloji Enstitüsü (TÜBİTAK-UME) veya Bakanlığın uygun göreceği diğer özel veya kamu kuruluşları yetkilidirler. Ayarlama işlemleri kütle ölçülerinin sınıflarına göre aşağıdaki esaslar dahilinde yapılır.

a) E₁ ve E₂ sınıfı kütleler

Bu kütle ölçüleri, zımparalama, taşlama ve benzeri yöntemlerle ayar edilebilirler. Ancak ayar işleminden sonra yüzey kalitesi için öngörülen şartlar sağlanmış olmalıdır.

b) F₁ ve F₂ sınıfı kütle ölçüleri

Masif kütle ölçüleri taşlama, zımparalama ve benzeri yöntemlerle yüzey özellikleri korunarak ayar edilirler. Ayar boşluğu olan kütle ölçüleri, ya kendi imal edildikleri aynı malzeme ile ya da çinko, molibden veya volfram gibi dolgu malzemeleri kullanılarak ayar edilirler.

c) M₁, M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçüleri

Nominal değeri 100 g ' dan 50 kg ' a kadar olan kütle ölçülerinin ayarlanmasında, kurşun saçması gibi yoğunluğu yüksek malzemeler kullanılır.

Nominal değeri 1 g ' dan 50 g ' a kadar olanlardan, ayar boşluğu olmayanlar zımparalama ya da taşlama suretiyle, ayar boşluğu öngörülmüş olanlar ise kurşun saçması gibi yüksek yoğunluklu malzeme kullanılarak ayar edilirler.

Nominal değeri 1 mg ' dan 1 g ’ a kadar olan plaka veya tel şeklindeki kütle ölçüleri, zımparalama, taşlama veya kesme suretiyle ayar edilirler.

Ayarlamada kullanılan malzemeler masif olmalı ve ayarı yapılan kütle ölçüsünün kütlesinde ya da özelliklerinde kimyasal veya elektrolitik olarak bir değişime yolaçacak özellikte olmamalıdır.

Tanıtıcı işaretler

Tanıtıcı işaretlerle ilgili genel şartları:

E₁ ve E₂ sınıfı kütle ölçüleri hariç olmak üzere, nominal değeri 1 g ve daha fazla olan diğer sınıflardaki kütle ölçülerinin nominal değerleri açık olarak belirtilmiş olmalıdır.

Nominal değerler, 1 kg ve daha fazlası için "kilogram" olarak ve 1 g dan 500 g ' a kadar olanlar "gram" olarak belirtilecektir.

Bir kütle ölçüsü seti içerisinde aynı nominal değerli birden fazla kütle ölçüsü bulunması halinde, üst yüzeye bir veya iki yıldız ya da nokta işaret edilerek birbirinden ayırtedilebilirler. Tel kütle ölçülerinde ise bu ayrım işareti, telin ucunun yukarıya doğru kıvrılması suretiyle sağlanır.

Nominal değeri 1 mg ' dan 1 g ' a kadar olan tel veya plaka şekilli kütle ölçüleri üzerlerinde nominal değerlerini ve sınıflarını belirten herhangi bir işaret taşımazlar.

Kütle ölçülerinin tanınma işaretleriyle ilgili olarak, sınıflarına göre özel şartlar aşağıda verilmiştir:

a) E₁ ve E₂ sınıfı

Bu kütle ölçüleri üzerlerinde nominal değerlerini ve sınıflarını belirten işaret taşımazlar. Ancak muhafaza kutusunun kapağı üzerinde sınıfları "E₁ veya E₂’ şeklinde belirtilir.

E₂ sınıfı kütle ölçüsünü E_ı sınıfından ayırtedebilmek maksadıyla, üst yüzeyinin orta kısmının dışına bir nokta konulabilir.

b) F₁ ve F₂ sınıfı

Nominal değeri 1 g ' dan 50 kg ' a kadar olan F₁ ve F₂ sınıfı kütle ölçülerinin nominal değerleri, birim sembolü olmaksızın sadece sayısal olarak oyma ya da karartma yöntemiyle yazılır.

F1 sınıfına ait olanlar hiçbir surette sınıf işareti taşımazlar.

Nominal değeri 1 g ' dan 50 kg ’ a kadar olan F₂ sınıfı kütle ölçülerinin, nominal değerleriyle birlikte "F" şeklinde sınıfları da belirtilmelidir.

c) M_1, M₂ ve M₃ sınıfı

1) 5 kg ' dan 50 kg ' a kadar olan blok kütle ölçülerinde, nominal değerin sayısal ifadesiyle birlikte birimi de yazılır. Bu ifade gövdenin üst kısmına kabartma veya oyma şeklinde konulur.

2) 1 g ' dan 10 kg ' a kadar olan silindirik kütle ölçülerinin nominal değerleri birimleriyle birlikte baş kısmının üzerine kabartma veya oyma şeklinde yazılmış olmalıdır. 500 g ' dan 10 kg ¹ a kadar olan silindirik kütle ölçülerinin nominal değeri ile birimi ayrıca gövdenin silindirik yüzeyine de yazılabilir.

3) M_ı sınıfı kütle ölçülerinin nominal değeri, birimi ve "M_ı veya M" şeklinde sınıf işareti kabartma veya oyma yöntemiyle yazılmış olmalıdır.

4) M₂ sınıfı kütle ölçülerinin nominal değerle birlikte sınıf işareti "M₂'' şeklinde kabartma veya oyma şeklinde yazılmış olmalıdır. Ancak, sınıf işaretini koyup koymamakta imalatçı serbesttir.

5) M₃ sınıfı kütle ölçülerinde nominal değerle birlikte, "M₃ veya X’ şeklinde sınıf işaretide kabartma veya oyma şeklinde yazılmış olmalıdır.

6) Tel şeklindeki kütle ölçüleri hariç olmak üzere, M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçülerinde ayrıca imalatçı firma işareti veya markası da kabartma veya oyma şeklinde bulunabilir. Eğer imalatçı firma işareti konulmak isteniliyorsa bu işaret;

Blok kütlelerde üst yüzeyin ortasına,

Silindirik kütlelerde baş kısmının üst yüzeyine,

El tutamaklı silindirik kütle ölçülerinde ise silindirin üst yüzeyine,

konulmalıdır.

Koruma

M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçüleri hariç, diğerleri aşağıdaki şartlarda muhafaza edilmelidirler:

a) Bir set içindeki bütün kütle ölçüleri aynı sınıfa ait olmalıdırlar. Kütle seti veya münferit kütle ölçülerinin kutularının kapaklarında "E_ı, E₂, F₁, F₂ veya Mı" şeklinde sınıfları yazılmış olmalıdır.

b) E₁, E₂, F₁ ve F₂ sınıfı kütle ölçüleri münferit veya set halinde olsun, sarsıntı veya çarpmalardan doğabilecek tehlikelere karşı ve kullanımdan dolayı oluşabilecek aşınmalara karşı korunacak şekilde muhafaza edilmelidirler. Bu kütle ölçüleri; ahşap, plastik veya diğer elverişli malzemelerden imal edilmiş ve içerisinde özel yuvaları bulunan kapaklı kutularda veya sandıklarda muhafaza edilmelidirler.

c) M₁ sınıfı kütle ölçülerinden:

Nominal değeri 500 g ve daha küçük olan silindirik şekilli olanlar ya münferit olarak ya da set halinde uygun yuvalardan oluşan kutu veya sandıklarda muhafaza edilmelidirler.

Tel ya da plaka şeklinde olanlar ise, içine özel yuvaları olan ve kapağında M₁ işareti taşıyan kutularda muhafaza edilirler.

Muayeneler

Bu Yönetmelik kapsamındaki kütle ölçüleri, bu Yönetmeliğe uygunlukları açısından muayeneye tabi tutulurlar. Muayeneler işin mahiyetine göre; imalat yerinde, il teşkilatı laboratuvarlarında, grup merkezi belediyelerinin ölçü ve ayar laboratuvarlarında, gümrüklerde veya gerekli hallerde diğer özel veya kamu kurum ve kuruluşlarında yapılabilir veya yaptırılabilir. Bakanlık muayene amacıyla mevcut veya ileride kurulacak olan metroloji ve kalibrasyon laboratuvarlarından da faydalanabilir.

Muayeneleri neticesinde ayar gerektiren kütle ölçülerinin ayarları, mümkünse il teşkilatı laboratuvarlarında veya diğer yetkili kuruluşlarda müracaat sahibi tarafından yaptırılır.

a) İlk muayene:

1) Yeni imal edilen kütle ölçülerinin ilk muayeneleri, satışa sunulmadan veya kullanılmaya başlamadan önce yapılır. İlk muayeneler, yeterli muayene teçhizatı bulunması halinde imalat yerinde, değilse il teşkilatı laboratuvarlarında yapılır. Bakanlık gerekli gördüğünde ilk muayene öncesinde prototip muayenesi yapabilir.

E₁ ve E₂ sınıfı kütle ölçülerinin imalat ve kalibrasyonundan sonra, en azından aşağıdaki bilgileri ihtiva eden bir muayene ve kalibrasyon belgesi, imalatçı veya kalibrasyon kuruluşu tarafından tanzim edilmelidir.

Konvansiyonel tartım değeri,

Ölçü belirsizliği,

"k" faktörü (İstatistik yönteminde kullanılır).

Malzeme yoğunluğu veya kütle ölçüsünün hacmi.

2) İthal edilen kütle ölçülerinin ilk muayeneleri yurda sokulmaları sırasında yapılır. İthal edilen ölçü aletlerinden Uluslararası Yasal Metroloji Teşkilatı (OIML ) şartlarına veya Avrupa Topluluğu standardlarına uygun olarak imal edildikleri tevsik edilenler ilk muayeneleri yapılmış gibi işlem görebilirler.

b) Periyodik Muayene:

1) Kütle ölçülerinin periyodik muayeneleri 2 yılda bir, yapım şartlarını ve müsaade edilen hata sınırlarını koruyup korumadığının tesbiti amacıyla yapılır. Hata sınırları dışında kaldıkları tesbit edilenlerden, ayarı mümkün olanlar ayarlanır, ayan mümkün olmayanlara iptal damgası vurularak kullanılmasına müsaade edilmez ve sahibine iade edilirler.

2) Nominal değeri 5 kg'a kadar (5 kg dahil) olan M₃ sınıfı kütlelerin periyodik muayeneleri grup merkezi belediye ölçü ve ayar memurlukları tarafından, diğerleri Bakanlık Teşkilatı tarafından yapılır. Hangi kütlelerin muayenelerinin hangi kuruluşlar tarafından yapılacağı Bakan Onayı ile değiştirilebilir.

Damgalama

Kütle ölçülerinin damgalanmaları 18.05.1990 tarih ve 20522 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan " Ölçü ve Ölçü Aletlerinin Damgalanması veya Damga Yerine Belge Verilmesi Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik" hükümleri dairesinde yapılır. Damgalama işlemi sadece Sanayi ve Ticaret Bakanlığının yetkili elemanları ve belediye ölçüler ve ayar memurları tarafından yapılır. Bu hükümlere ilaveten,

a) Kalibrasyon belgesine haiz E₁ ve E₂ sınıfı kütle ölçüleri için ayrıca damga yerine geçen belge vermek gerekli değildir. Ancak bunların (set halinde olanlar dahil) özel sandık veya kutularının kapakları damgalanır.

b) F₁ sınıfı kütle ölçülerinin kutu veya sandıkları damgalanır. F₂ sınıfı kütle ölçülerinin ayar boşluğu olanların kapama elemanları, ayar boşluğu olmayanların taban kısmı damgalanır.

c) M₁, M₂ ve M₃ sınıfı kütle ölçülerinin ayar boşluğu olanlarda, kapama elemanları, ayar boşluğu olmayanların taban kısmı uygun yerlerinden damgalanırlar.

d) M₁ sınıfı tel veya plaka şekilli kütle ölçülerinin kutuları damgalanır.

İKİNCİ BÖLÜM

M₃ Sınıfı Silindirik Ticari Kütleler İçin Özel Hükümler

Yapım şartları

M₃ sınıfı silindirik kütle ölçüleri şekil, boyut ayar boşluğu, malzeme ve tanıtma işaretleri açısından üçüncü bölümde bahsedilen özelliklerden farklı alarak ayrıca aşağıdaki özelliklerde imal edilebilirler. Bu tip kütle ölçülerine ticari kütleler de denir.

a) Şekil:

Kütle ölçüleri nominal değerleri ve malzeme özelliklerine göre Ek C' de verilen A, B, C, D ve E tipi yapım şekillerine uygun olarak imal edilebilirler. A, B ve D tipi kütle ölçülerinde baş kısmı, E tipi ağırlık ölçülerinde el tutamağı bulunur. C tipi kütle ölçülerinde baş kısmı da el tutamağı da bulunmaz.

b) Ayar boşluğu:

A tipi kütle ölçülerinde ayar boşluğu bulunmaz. B tipi -kütle ölçülerinde ayar boşluğu isteğe bağlı olarak bırakılabilir. C, D ve E tipi kütle ölçülerinde Ek C’ de belirtildiği gibi bir ayar boşluğu bulunmalı ve bu ayar boşlukları yine Ek C de gösterilen boyutlardaki kurşun tapalarla kapatılmalıdır. Ayar boşluğunun çıkışında bu kurşun tapalara uygun konik bir ağız bulunmalıdır.

Ayar boşluğu hacmi, 50 kg'lık kütleler için müsaade edilen hatanın en az 20 katı, diğerleri için en az 40 katı kadar bir miktarı alabilecek büyüklükte olmalıdır. Ayar boşluğu bulunan kütle ölçüleri kurşun saçmalarla ayarlanır. Ayar boşluğu bulunmayanlar ise, alt tarafından delinerek içerisi ağır malzemelerle doldurulur ve delik kütle ölçüsünün aynı malzemesinden mamul tapayla sıkıca kapatılır. C, D ve E tipi kütleler korozyon ve aşınmaya karşı uygun bir malzemeyle kaplanabilirler.

c) Malzeme:

A ve B tipi kütle ölçüleri bakır çinko alaşımı (pirinç) malzemeden, C, D ve E tipi kütle ölçüleri dökme demir (GGL) malzemeden imal edilmelidirler. E tipi kütle ölçülerinin el tutamakları çelik malzemeden, kapama tapaları ise % 10 kalay, % 0.5 - % 3 antimon ihtiva eden yumuşak kurşundan imal edilmelidirler. Pirinç malzemelerin alaşım oranlarının seçiminde imalatçı serbesttir.

d) Tanıtıcı işaretler:

Tanıtma işareti olarak nominal değer ve birimi kalıcı olarak baş kısmında veya silindirik kısmın üst yüzeyinde bulunmalıdır. Nominal değeri 500 g ve daha fazla olanlarda tanıtma işareti ayrıca silindirik gövde üzerinde de bulunabilir. Sınıf işareti ve imalatçı firma işareti isteğe bağlı olarak konulabilir.

e) Damgalama:

Ayar boşluğu bulunan kütle ölçülerinin kurşun tapası, ayar boşluğu bulunmayanlarda ise gövdenin üst tarafı damgalanır.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Karat Kütleler

Uygulama alanı

Yönetmeliğin bu bölümünün hükümleri, nominal değerleri 0,01; 0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 2; 5; 10; 20; 50; 100; 200 ve 500 kt (1 karat = 1 /5000 kg = 0.2 g) olan karat kütlelere uygulanır.

Hata sınırları

Karat kütlelerin hata sınırları, nominal değerlerine göre Tablo 5'de verilmiştir.

Şekil

Karat kütleler masif olarak imal edilmeli ve şekilleri aşağıdaki özelliklerde olmalıdır.

a) Nominal değerleri 0,01'den 0,5 kt' a kadar olan karat kütleler, yukarı doğru kıvrımlı bir kenar ve iki kör kaşesi olan veya (üreticinin seçimine göre) yukarı doğru kıvrımlı bir kenar ve üç kör köşesi olan, saçtan yapılmış dikdörtgen yaprak şeklinde olmalıdır.

b) Nominal değerleri 1 kt ve daha fazla olan karat kütleler, kare şeklinde bir kesiti olan, düzgün daralan kesik bir piramid şeklinde olmalıdır.

Malzeme

Nominal değerleri;

a) 0,01'dan 0,5 kt' a kadar olan karat kütleler saf alüminyum veya korozyona mukavim alüminyum alaşımı malzemeden,

b) 0,05 kt’dan 500 kt’ a kadar olan karat kütleler bakır - nikel - çinko alaşımı (yeni gümüş) malzemeden,

c) 1 kt ’ dan 500 kt ' a kadar olan karat kütleler bakır - çinko - alaşımı (pirinç) malzemeden veya korozyona dayanıklı antimanyetik çelik malzemeden imal edilebilirler.

Malzeme cinsi ve alaşım oranlarının seçiminde imalatçı serbesttir.

Yüzey özellikleri

Ortalama pürüz derinliği 10 um (mikrometre )’ den fazla olmamalıdır. Bakır - çinko alaşımı malzemeden imal edilen karat kütleler, korozyona dayanıklı metalden oluşan, parlak bir koruma tabakası ile kaplanabilir.

Muhafaza

Karat kütle setleri özel kutularda muhafaza edilmeli ve kapağın üzerinde ''Karat Kütle'' yazısı bulunmalıdır.

İşaret ve damgalama

Nominal değerin sayısal ifadesi ve birim işareti "kt" veya "ct" şeklinde karat kütlenin üst alanında, imalatçının tercihine göre sadece kazınmış veya basılmış olarak bulunabilir. Nominal değerleri 0,05 kt veya daha küçük olan karat kütlelerde, tercihe göre ''kt'' birim kısaltması bulunmayabilir. Damga yeri karat kütlenin üst alanıdır.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Yüksek Kapasiteli Tartı Aletlerinin Muayenesinde Kullanılan Etalon Kütleler

Uygulama alanı

Yönetmeliğin bu bölümü, III. ve IIII, doğruluk sınıflarındaki yüksek kapasiteli tartı aletlerinin muayene edilmesi ve gerekli durumlarda ayarı için kullanılan, nominal değeri 50 kg veya daha fazla olan etalon kütle ölçülerine uygulanır. Bu bölümde "yüksek kapasiteli tartı aletlerinin muayenesinde kullanılacak etalon kütle ölçüleri" ne kısaltımış olarak "etalon kütle" denilecektir.

Nominal değerler

Etalon kütlelerin nominal değerleri 50 kg veya k x 10ⁿ kg büyüklüğünde olmalıdır. Burada ''k'' 1, 2 veya 5 ' e eşittir. "n" ise 2 ’ ye eşit veya daha büyük tam sayıdır.

Şekil

Etalon kütleler nisbeten basit, keskin kenar veya köşesi olmayacak şekilde biçimlendirilmelidirler. Bu ağırlıkların hızlı bir kir veya pislik birikimine meydan verecek herhangi bir oyuk veya girintisi olmamalıdır.

Eğer ağırlığın düz bir zemin üzerinde veya ray üzerinde yuvarlanacak şekilde kullanımı öngörülmüş ise, sınırlı bir bölümü yiv veya set şeklinde olabilir..

Ayarlama

Etalon kütleler, havada tartımda konvansiyonel tartım değerine ve aşağıdaki referans şartlara uygun olarak ayarlanmalıdırlar.

Referans şartlar;

Referans malzeme yoğunluğu: 8000 kg/m³

Referans hava yoğunluğu: 1.2 kg/m³

Referans çevre sıcaklığı: 20 °C ( Bu sıcaklıkta hava kaldırması düzeltmesi gerekli değildir.)

Ayar boşluğu

Etalon kütleler bir veya birden fazla ayar boşluğu ihtiva edebilirler. Bu boşlukların kapaklarının, kurşunla kapatılarak damgalanması mümkün olmalıdır. Kapaklar su ve hava geçirmez şekilde olmalıdır.

Ayar boşluklarının hacmi etalon ağırlığın hacminin en az 5/100’üne eşit olmalıdır. İlk ayardan sonra, etalon ağırlığın hacminin en az 1/100’ünün boş kalması gereklidir.

Malzeme

Etalon kütleler genellikle dökme demirden yapılırlar. Ancak 38 inci madde de öngörülen metrolojik şartların sağlanması kaydıyla bu kütleler değişik başka malzemelerden de yapılabilirler. Kullanılan malzeme, normal kullanım şartlarında olabilecek yük ve darbelere dayanabilecek sertlik ve mukavemette olmalıdır.

Yüzey özellikleri

Etalon kütleler paslanmaya karşı koruma sağlayan uygun malzemelerle kaplanabilirler. Bu kaplama darbelere ve atmosferik şartlara dayanıklı olmalıdır. Çinko kaplama (galvanize etme) bu gereksinimleri karşılayan bir örnektir.

Metrolojik özellikler

Etalon kütleler için izin verilebilen azami hata, muayene edilen tartı aleti için, (üzerindeki yüke tekabül eden) müsaade edilen azami hatanın 1/3' ünü geçmemelidir. Etalon kütleler için müsaade edilen bu azami hatalar, netice itibariyle, doğruluğu denenen tartı aletinin skala bölüntülerinin sayısı ile uygun düşmelidir.

Etalon kütlelerin yoğunluğu, 1,2 kg/m³ lük referans hava yoğunlundaki %10 luk bir sapmada, müsaade edilen hata sınırının en fazla 0,25 katı bir sapmaya neden olma özelliğine sahip olmalıdır.

Tablo 6' da, muayene edilecek tartı aletinin maksimum bölüntü sayısı "n" e göre izafi hatalar ve kullanılan malzemenin yoğunluğunun alt sınırı verilmektedir.

Tanıtıcı işaretler ve damgalama

Etalon kütlelerin üzerinde kabartma veya oyma şeklinde bulunması gereken işaretler;

Ard arda gelecek şekilde nominal değerin sayısal ifadesi.

Muayenesinde kullanılacak tartı aletinin skala bölüntü sayısı (n).

Üretici firma işareti isteğe bağlı olarak konulabilir.

Etalon kütleler, ayar boşluğu kapama elemanının üzerindeki kurşun tapanın damgalanması suretiyle emniyet altına alınırlar.

Muhafaza

Etalon kütleler açık veya kapalı sahalarda muhafaza edilebilirler. Kapalı alanda bir bina içinde muhaza edilen etalonkütleler, bir yıl içinde yaklaşık olarak 0.5/10000 ayarlama hassasiyetlerini muhafaza etmelidirler.

Açık alanda kullanılacak kütle ölçüleri bir yıllık kullanım süreleri içinde yaklaşık olarak 1/10000 oranındaki ayarlama hassasiyetlerini muhafaza etmelidirler.

Hata sınırları

Etalon kütleler için müsaade edilen mutlak hata sınırları Tablo 7'de verilmiştir.

Yapım örnekleri

Yüksek kapasiteli tartı aletlerinin muayenesi amacıyla kullanılan etalonkütlelerin örnek yapım şekilleri, Uluslararası Yasal Metroloji Teşkilatı (0IML)'in tavsiyelerine uygun olarak Ek B' de verilmektedir.

ÜÇÜNCÜ KISIM

Yürürlükten Kaldırılan Mevzuat Yürürlük ve Yürütme

Yürürlükten kaldırma

24 Temmuz 1994 tarih ve 22000 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan "Ölçü ve Ölçü Aletleri Muayene Yönetmeliği" nin 162 nci maddesinden (162 nci madde dahil) 195 inci (195 nci madde dahil) maddesine kadar olan kısmı yürürlükten kaldırılmıştır.

Halen ellerinde, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından veya grup merkezi belediye ölçüler ve ayar memurlukları tarafından muayene edilerek damgalanmış kütle bulunduran gerçek ve tüzel kişiler, bu kütlelerini bu Yönetmelikteki hata sınırları dahilinde periyodik muayenelerini yaptırmak şartıyla 2010 yılı sonuna kadar faaliyetlerinde kullanabilirler.

Bu Yönetmeliğin yayımı tarihinden üç ay sonrasına kadar, imalathanelerinde, stoklarında ve sair yerlerde yürürlükten kaldırılan yönetmelik hükümlerine göre imal edilmiş ve henüz damgalanmamış kütle ölçüsü bulunduranlar, bağlı bulundukları Sanayi ve Ticaret Müdürlüklerine en geç üç ay içinde başvurarak, kütlelerinin yürürlükten kaldırılan yönetmelik hükümleri çerçevesinde ilk muayenelerini yaptırarak damgalanmalarını sağlayacaklardır.

Yürürlük

Bu Yönetmelik hükümleri yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

Yürütme

Bu Yönetmelik hükümlerini Sanayi ve Ticaret Bakanı yürütür.