4325 Ankara Elektrik ve Havagazı ve Adana Elektrik Müesseselerinin İdare ve İşletmeleri Hakkında Kanun

Kuruluş, Unvan

Ankara elektrik ve havagazı ve Adana elektrik hizmetlerini görmek üzere bu şehirler belediyelerince (Ankara Elektrik ve Havagazı İşletme Müessesesi) ve (Adana Elektrik İşletme Müessesesi) adlariyle birer müessese kurulur.

Bu müesseseler, hükmi şahsiyeti haiz olmak ve adı geçen belediyelere bağlı bulunmak üzere birer umum müdürlük veya müdürlük tarafından bu kanunda yazılı esaslara ve hususi hukuk hükümlerine göre idare edilir.

Adana Belediyesi; Adana Elektrik İşletmesi Müessesesinin yapmakta olduğu işlerini ve salâhiyetlerini 1580 sayılı Belediye Kanununun 19 uncu maddesi mucibince imtiyaz vermek suretiyle ve bütün hak ve vecibeleri ile bir Türk Anonim Şirketine devredebilir.

Bu takdirde mezkûr şirket işletmeyi; devir ve imtiyaz mukavele ve şartnamesi ile hususi hukuk hükümleri dairesinde yürütür.

Ankara Elektrik ve Havagazı ve Adana Elektrik Şirketlerine ait olup 3688 sayılı kanunla Ankara ve Adana Belediyelerine geçmiş bulunan menkul ve gayrimenkul mallarla alacaklar ve hisse senetleri, bütün hak ve vecibeleriyle birlikte ait oldukları işletme müesseselerine devredilmiştir.

3688 sayılı kanunun 4 üncü maddesinde belediyelerce ifa edileceği yazılı vecibeler, bu madde hükümleri dairesinde müesseseler tarafından ayrı ayrı yerine getirilir.

İşletme müesseselerinin vazifeleri şunlardır:

A) Ankara ve Adana Belediyeleri sınırları içinde veya bu sınırlar yakınında kurulu bulunan veya Nafıa Vekâletinin muvafakatiyle bu belediyeler sınırları yakınında yeniden kurulacak olan şebekeler için Ankara’da elektrik ve havagazı, Adana’da elektrik istihsal ve tevzi ve mevcut tesisleri tamir, ihtiyaca göre tadil, ıslah ve tevsi etmek;

B) Ankara ve Adana belediye veya vilâyet veya civar vilâyetler sınırları içinde Hükümet tarafından elektrik kudreti istihsaline elverişli baraj ve sair su tesisatı yapıldığı takdirde, her biri için şartları Hükümetçe ayrı ayrı tesbit edilerek imtiyaz verilmek kaydiyle bu su tesislerinde elektrik santralı kurmak ve elde edilecek enerjiyi Ankara, Adana Vilâyetleri ve civar vilâyetler ve sınırları içinde demiryollarına, büyük ziraat ve sanat müesseselerine, Millî Müdafaa müessese ve fabrikalarına, tevziat şebekesi kendileri tarafından yapılacak kasabalara, köy birliklerine imtiyaz şartnamesinde kararlaştırılacak esaslar dairesinde isale etmek;

C) 3666 numaralı kanun mucibince Ankara ve Adana Belediyelerinin kendi hudutları dahilinde elektrikle işliyecek yolcu nakil vasıtaları işletmek hususundaki inhisar haklarını bu müesseselere devrettikleri takdirde millî ekonomiye en uygun bir şekilde bu işletmeleri kurmak ve yürütmek;

D) Elektrik ve havagazı hizmetlerine ait işler ve tâli istihsaller ile ilgili her türlü muamele ve teşebbüslerde bulunmak;

E) B bendinin birinci fıkrasında yazılı baraj ve sair su tesisatını, Hükümetçe bu müesseselere imtiyaz şartnamesi hükümleri dahilinde mezuniyet verildiği takdirde, kendi sermaye ve vasıtalariyle kurmak.

Sermaye

Ankara Elektrik ve Havagazı İşletme Müessesesinin itibari sermayesi 5 000 000 lira ve Adana Elektrik İşletme Müessesesinin itibari sermayesi 2 000 000 liradır. Bu sermayeler belediye reislerinin teklifi ve Nafıa Vekâletinin muvafakati üzerine Belediye Meclislerince artırılabilir.

Müesseselerin sermayeleri:

A) İkinci madde gereğince işletme müesseselerine geçecek menkul ve gayrimenkul malların kıymetlerinden;

B) İkinci madde gereğince işletme müesseselerine geçecek mütedavil sermayeden ve diğer mevcutlardan;

C) 13 üncü maddenin (F) fıkrası mucibince eklenecek gelir fazlalarından;

D) Belediye meclislerince, görülecek lüzum üzerine, belediye bütçelerinden ayrılacak aidat veya tahsisattan teşekkül eder.

(A) Fıkrasında zikri geçen menkul ve gayrimenkul malların kıymetleri, Nafıa Vekâletiyle ilgili belediyeler tarafından müsavi sayıda seçilecek mütehassıslarca en geç bir sene içinde takdir olunur.

Kıymet takdiri, şirketler zamanında Nafıa Vekâletince kabul edilmiş esaslar ve malların takdir zamanındaki durumları gözönünde tutularak yapılır.

İdare ve murakabe

Umum müdürler veya müdürler bütün idare ve muamelelerinden belediyelere karşı mesul olup müesseseleri harice karşı temsil ederler.

İşletme müesseselerinin umum müdür, müdür, varsa muavinleri belediye reislerinin inhasiyle mahallin valisi tarafından, kısım müdürleriyle hukuk müşavirleri ve servis âmirleri umum müdürlerin veya müdürlerin inhası üzerine belediye reisi tarafından, diğer memur ve müstahdemlerle muvakkat müstahdemler doğrudan doğruya umum müdürler veya müdürler tarafından tâyin ve istihdam edilirler. Aynı suretle de vazifelerinden çıkarılırlar.

Müessese umum müdür veya müdürlerinin yüksek tahsilini bitirmiş, malî, iktisadi veya teknik bilgiyi haiz tecrübe sahibi kimselerden veyahut malî veya sınai müesseselerde asgarî beş sene müdürlük veya muavinlik vazifesi yapmış olanlardan seçilmesi lâzımdır. 3611 sayılı Nafıa Teşkilât Kanununun 28 inci maddesi hükümleri mahfuzdur.

İşletme müesseselerinde, umum müdür veya müdürlerin reisliğinde varsa muavinler ve kısım müdürleriyle servis şefleri arasından belediye meclislerince seçilecek olanlardan kurulacak bir idare encümeni bulunur. İdare encümeni reisi ve âzalarına ayrıca bir ücret verilmez.

Bu encümenin vazifeleri şunlardır:

1 - Belediye meclislerinin tasdikına arzedilmek üzere:

A) Bütçe, munzam tahsisat ve kadrolarla bütçe fasılları arasında yapılacak münakale tekliflerini hazırlamak;

B) Son mizanla katî hesap, bilanço ve kâr ve zarar hesaplarını tetkik ve kabul etmek;

C) Müesseselerin dahilî teşkilâtının vazife ve salâhiyetlerini ve müessese memurlarının tâyin, tebdil, tahvil, tecziye ve terfileriyle hizmetten çıkarılmalarını ve kazaya uğrıyan veya hastalanan memur ve müstahdemlerle işçilere ve ölüm halinde ailelerine yapılacak yardımları tesbit edecek esasları hazırlamak;

Ç) Gelecek senelere sâri taahhütlere girişilmesini ve istikraz tekliflerini tetkik ve kabul etmek;

D) Müesseselerin hükmi şahıslarına ait olup Ankara’da (1 000) ve Adana’da (300) lirayı geçen ihtilâflarda sulh ve ibraya, dâva açmıya, açılmış dâvalardan ve hükümlerin temyizinden vazgeçmiye ve mukavelelerde sarahat bulunmıyan hallerde tahkime karar vermek;

E) İşletme hizmetlerine muktazi olup Ankara’da (5 000) ve Adana’da (3 000) liradan fazla kıymette gayrimenkul alım ve satımı hakkında karar vermek;

F) Meşkûk alacakların kâr ve zarar hesabına nakli hakkında karar vermek.

2 - Belediye reisinin tasvibine arzedilmek üzere:

A) Bütçe maddeleri arasında yapılacak münakale tekliflerini tetkik ve kabul etmek;

B) Senesi içinde ve bütçe dahilinde olmak şartiyle avans verilmesini icabetsin veya etmesin Ankara’da (5 000), Adana’da (2 000) lirayı geçen taahhütlere girişmesine karar vermek.

3 - Doğrudan doğruya encümen ekseriyetiyle:

A) İşletme hizmetlerine muktazi olup Ankara’da (5 000), Adana’da (3 000) liraya kadar kıymette gayrimenkul alım ve satımı hakkında karar vermek;

B) Müesseselerin hükmî şahıslarına ait olup Ankara’da (1 000), Adana’da (300) liraya kadar ihtilâflarda sulh ve ibraya, dâva açmağa, açılmış davalardan ve hükümlerin temyizinden vazgeçmeğe ve tahkime karar vermek;

C) Azami tarifeler haricinde tatbik olunacak sınai ve tenzilli tarifelerle elektrik cereyanı ve havagazı satışına ait olmak üzere akdolunacak hususi mukaveleleri tetkik ve tasvip etmek.

İdare encümenleri, bu vazifelerden başka her sene işletmelerin ertesi seneye ait işletme, tesis, tevsi, inşa ve ıslah işlerini ve bunların malî ihtiyaçlarını gösteren bir iş programını hazırlar.

Bu program Nafıa Vekâletinin tasvibi ile katileşir.

Murakıplar

Belediye meclisleri müesseselerin mevcutlarını ve bütün muamele ve hesaplarını tetkik ve teftiş etmek üzere belediye reislerinin göstereceği dört namzet arasından iki zatı üç sene müddetle murakıplığa seçer. Murakıpların üç senenin sonunda tekrar seçilmeleri caizdir. Murakıpların 3460 sayılı kanunun 15 inci maddesinde yazılı vasıfları haiz ve ticari ve sınai müesseselerin idare işlerine vakıf kimselerden olması şarttır.

Murakıplar, tetkik ve teftişleri sene içinde ve muamelelerin icrasından sonra Ticaret Kanununun umumî hükümleri dairesinde yaparlar. Murakıpların üzerinde bu müesseselere ait diğer hiçbir vazife bulunamaz. Murakıpların aylıkları bu müesseseler bütçelerinden ödenir.

Bütçe ve kadro

İşletme müesseselerinin bütçeleriyle kadroları her yıl birinciteşrinin son on beş günü içinde belediye meclislerinin tasdikına arzolunur. Bu meclislerin ikinciteşrin toplantılarında tasdik ile katî şeklini alacak olan bütçe ve kadrolar, hesap yılı başından evvel işletme müesseselerine verilir. İhtiyaç hasıl olursa bütçe ve kadrolarda yıl içinde de aynı suretle değişiklikler yapılabilir. Bütçelerle kadrolar ve bunlarda yapılacak değişiklikler, tarifeye tesiri bakımından, Nafıa Vekâletinin mütalâası alındıktan sonra belediye meclislerince tasdik olunur.

Müesseselerin yıllık bilanço ve kâr ve zarar hesapları müteakip yılın üçüncü ayının 15 ine kadar müessese idarelerince tanzim ve müessese umum müdür veya müdürleriyle muhasebecileri tarafından imza olunup belediye meclisleriyle murakıplara verilir. Bunlara müesseselerin yıllık çalışmalarını hulâsa ve bu çalışmaların neticelerini tahlil eden bir rapor da bağlanır. Müesseselerin tanzim edecekleri yıllık bilançoların tipi Hazine ve Maliye ile Çevre ve Şehircilik Bakanlıklarınca tesbit olunur.

Murakıplar, kendilerine tevdi olunan bilanço ve kâr ve zarar hesaplarını, müesseselerin bütün muamele ve hesapları üzerinde yapmış oldukları incelemeleri gözönünde tutarak tahlil ve mütalâalarını muhtevi delilli raporlarını tanzim ve imza ederler. Bu raporlar en geç hesapların ait olduğu yılı takibeden yılın üçüncü ayının sonuna kadar belediye meclislerine verilir. Belediye meclisleri bilânço ve kâr ve zarar hesaplarını en geç iki ay zarfında tetkik ve tasdik ederler.

Bilânço ve kâr ve zarar hesaplarının belediye meclislerince tasdiki müesseseler idare encümenlerinin o yıl için ibrasını tazammun eder.

Gelirler

İşletme müesseselerinin gelir kaynakları;

A) İşletmeden hâsıl olan her türlü gelirler;

B) İşletme mevcutlarının getireceği faizler ve gelirler;

C) Belediyeler bütçelerinden yapılacak yardımlar;

D) İstikraz suretiyle temin olunacak paralar;

E) Türlü gelirler;

den ibarettir.

İşletme müesseselerinin bu maddenin (A) ve (B) fıkralarında yazılı gelirlerinin 13 üncü maddenin (A) ve (B) fıkralarında yazılı masrafları karşılamaması veya genişletmelere lüzumlu sermayenin tamamının idarece temini mümkün olmaması halinde noksan kalan veya tamamlanması lâzımgelen miktarın temini için belediyeler bütçelerine icabeden yardım tahsisatı konulabileceği gibi belediye meclislerinin muvafakatı ve belediyelerin kefaletiyle işletme müesseselerince istikraz akdi suretiyle de temin olunabilir.

Müesseselerin elde edecekleri her türlü gelirlerden sırasiyle:

A) Umumî idare ve işletme masrafları;

B) Satın alma taksitleri karşılığı olarak Hazineye ödenecek paralar;

C) Yenileme karşılıkları;

D) Fevkalâde masraflarla kâr ve zarar hesaplarının muhtemel açıklarını karşılamak üzere (A, B ve C) fıkralarında yazılı paraların çıkarılmasından sonra kalacak bakiyenin % 10 u nispetinde ihtiyat akçesi;

E) Gayri sâfi gelir üzerinden ayrılacak % 5 belediye hissesi;

F) (A, B, C, D ve E) fıkralarında gösterilen paylar ayrıldıktan sonra bakiye kalacak sâfi hasılattan % 5 i 3460 sayılı kanun hükümlerine göre memurin ve müstahdemin ikramiyesi;

olarak tefrik edilir.

G) Yukardaki fıkralarda yazılı masraflar, karşılıklar ve hisseler çıkarılıp geri kalacak sâfi gelirden genişletme ihtiyatı olarak lüzumlu paralar da ayrıldıktan sonra kalanı belediyeler bütçelerine irat kaydolunur.

(D) Fıkrasında yazılı % 10 lardan birikecek ihtiyat akçası, sermayenin dörtte birini bulduktan sonra bu ad ile para ayrılmaz. Ancak görülecek olan lüzum üzerine bu paradan harcandıkça, dörtte bir nispetini buluncaya kadar bu hesaba hisse ayrılmasına yeniden devam olunur.

13 üncü maddeye göre her yıl ayrılacak yenileme karşılıkları ve ihtiyat akçeleri millî bankalara yatırılır veya idare encümeni karariyle Hazine tahvili satın alınmasına tahsis olunur. Müesseseler idare encümeninin teklifi üzerine, yenileme karşılıklarının yarısına kadarının genişletme işlerine sarfına belediye meclislerince karar verilebilir. Ancak bu hususta Nafıa Vekâletinin muvafakati alınmak şarttır. Bunun dışında yenileme karşılıkları yenilemeden başka masraflara sarfedilemiyeceği gibi ihtiyat akçeleri de fevkalâde masraflarla kâr ve zarar hesabının açıklarından başka yerlerde kullanılamaz ve bu paralar hiçbir suretle karşılık gösterilemez.

Belediyeler 13 üncü maddenin «E» fıkrasında yazılı belediye hissesiyle aynı maddenin «G» fıkrasına göre belediyelere verilecek gelir fazlalarından başka müessese gelirleri üzerinde hiçbir tasarrufta bulunamazlar ve müesseselerden hiçbir suretle para istikraz edemezler.

Türlü hükümler

İşletme müesseseleri Muhasebesi Umumiye, Arttırma ve Eksiltme ve İhale kanunlariyle belediye muhasebe nizamnamesine tâbi değildir.

Müesseselerin yapacağı alım ve satımların esasları Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca tâyin ve tesbit olunur.

İşletme müesseselerinin malları Devlet malı hükmündedir. Bunları çalanlar, ihtilâs edenler, zimmetine geçirenler veya her ne suretle olursa olsun suisitimal eyliyenler hakkında Devlet mallarına karşı işlenen suçlara ait cezai hükümler tatbik olunur.

İşletme müesseselerinin memur ve müstahdemleri halk ve mensup oldukları idare ile münasebetlerinde hususi müessese memurları gibi muameleye tabidirler. Bunlar hakkında Memurin Muhakematı hakkındaki kanun ile Memurin Kanunu hükümleri tatbik olunmaz.

Müesseseler umum müdür veya müdür, memur veya müstahdemlerine verilecek ücretler 3659 sayılı kanun hükümlerine tabidir.

İşletme müesseselerinin muamele ve hesap yılı takvim yılıdır. Bu kanunun meriyete girmesinden itibaren ilk gelecek birincikânunun sonuncu gününe kadar geçecek müddet müesseselerin birinci muamele ve hesap yılıdır.

İşletme icap ve zaruretleri dolayısiyle alınması lâzımgelecek gayrimenkuller Belediye İstimlâk Kanunu hükümlerine göre alınır.

Tarifeler ve büyük mikyasta istihlâkte bulunan aboneler için Nafia Vekâletinin tasvibi ile yapılacak hususi anlaşmalar dışında tenzilli veya meccani olarak hiç bir şahıs veya müesseseye elektrik veya havagazı verilemez. Vazife icabı olarak işletme binaları ile müştemilâtında yalnız veya aileleriyle birlikte oturan memur ve müstahdemler bundan müstesnadır.

İşletme müessesesi memur ve müstahdemlerinden işletme binalariyle müştemilâtı haricinde oturanlara da muayyen hadde kadar sarfedecekleri elektrik ve havagazı için % 50 tenzilât yapılır.

Nafia Teşkilât Kanununun bu kabil müesseselerin fennî, idari ve iktisadi murakabeleri hakkındaki hükümleriyle bu müesseseleri alâkadar eden sair hükümleri mahfuzdur.

Ankara elektrik ve havagazı işletme müessesesi, daimî ve müseccel memur ve müstahdemleri için hükmi şahsiyeti haiz bir tekaüt sandığı kurar.

Bu sandığın sermaye ve gelirleri şunlardır:

1 - Sandığa dâhil memur ve müstahdemlerin aylıklarından her ay mecburi olarak kesilecek % 5 ler;

2 - 1 numaralı bentteki paraların muadili olarak müesseselerce kezalik her ay verilecek paralar;

3 - Sandığa iştirak ettirilenlerin ilk aylıklarından kesilecek % 25 lerle aylıkları arttırılanların ilk aylık zamları;

4 - Sandık sermayesinin bütün gelirleriyle müteferrik diğer gelirler;

5 - Bu memur ve müstahdemlerden kesilecek inzibati para cezaları.

Sandık hükmi şahsiyeti mevcudat ve aidatiyle faiz ve temettülerinden ve yukarda zikredilen diğer gelirlerinden dolayı bir gûna vergi ve resme tabi olmadığı gibi bunlar haciz ve temlik dahi edilemez.

Bu sandığa dâhil olanların sandıktan istifade suretleri bir nizamname ile tesbit olunur. Bu nizamname meriyete girinciye kadar sandık, idare encümeni tarafından idare olunur. O zamana kadar ne suretle olursa olsun vazifelerinden ayrılanlara maaşlarından, kesilen paralar iade olunabilir.

13 üncü maddenin (F) fıkrasında yazılı yıllık ikramiye belediye reislerinin kararlariyle işletme müesseselerinin umum müdür veya müdür, memur ve müstahdemlerine maaş ve ücretleri nisbetinde ve bir aylık istihkaklarını geçmemek üzere verilir. Bu ikramiyelerin tarife hesaplarında tesiri olmaz. Bu hususta 3659 sayılı kanunun hükümleri caridir.

Müesseselerin işletme kısımlarında ve işletmelerde mesai saatleri haricinde çalıştırmalarına lüzum ve zaruret görülecek memur ve müstahdemlere mesai saatleri dışında çalışacakları müddetler için belediye meclisince tesbit edilecek esaslara göre munzam ücret verilebilir.

İşletme müesseselerinin kazanç vergisi bu vergiye tabi kârının % 12 si nisbetinde alınır.

İşletme müesseselerinin devralacağı gayrimenkullerin devir, ferağ ve tescillerine ait muameleler ve evrak damga resmine ve diğer resim ve harçlara tabi değildir.

İkinci madde gereğince işletme müesseselerine geçecek bütün mallar belediye meclislerince teşkil edilecek birer heyet tarafından tesbit ve müesseselere devrolunur.

Heyetlerin bu maksatla tanzim edecekleri zabıtlar ve bunlara bağlı müfredat cetvellerinin birer nüshası müesseselerce muhafaza olunur.

İşletme müesseselerinin abonelerle olan münasebetlerine, hizmetlerin ifasına, tarifelerin tesbitine, tesislerin tevsi, tadil ve temdidine ve işletme ile ilgili sair hususlara dair olup halen tatbik edilmekte olan usul ve esaslar, Nafıa Vekilliğince tadil veya yenilerinin vazına kadar mer’i ve muteberdir.

Şu kadar ki, bunların gümrük muafiyetine ait olanlariyle 3656, 3659 sayılı kanunlarla bu kanunların eklerine muhalif olanları bu maddenin dışında bırakılmıştır.

Şirketler zamanında gümrük muafiyet muameleleri tekemmül ederek geçirilmiş ve tesisatta kullanılmış veya halen müesseseler ambarında mevcut eşya ve malzeme ile muafiyet hükümlerinden istifade olunarak geçirilmiş olup muafiyet muameleleri bu kanunun meriyeti tarihinden sonra tekemmül edecek malzeme ve eşyayı işletme müesseseleri tesislerinin her sahasında kullanmak salâhiyetini haiz olup bu tarzda istimalden dolayı mezkûr eşya ve malzeme için vergi ve resim aranmaz.

İşletme müesseselerinin teşekkülünü takip eden muamele yılı için tanzim olunacak kadroları meriyete girinceye kadar şirketlerin halen mer’i kadroları tatbik olunur.

Bu kanunun neşri tarihinde müessesede müstahdem bulunanların müktesep hak dereceleri 3659 sayılı kanunun muvakkat birinci maddesi hükümlerine göre tesbit edilir. Bu esasa göre dereceleri tesbit edilenlerin halen almakta oldukları aylıklar, girdikleri derece aylığından fazla ise; diğer daire ve müesseselerde müktesep hâk teşkil etmemek şartiyle ve terfi ile telâfi edilinceye kadar bu fazlalığın ödenmesine devam olunur.

3688 sayılı kanuna bağlı mukavelenamenin birinci maddesi mucibince Hükümetçe ödenmesi lâzım gelen tahvillerin ihraç masrafiyle ilk kote edilecek mahalde % 2 ye kadar olan damga resimleri işletme müesseseleri tarafından ödenir.

İşbu müesseselere intikal eden işçilerin İş Kanunu hükümlerine göre ödenecek müktesep ve ödenmemiş hakları, yeni idarelerce tanınır.

Bu kanun neşri tarihini takibeden ay iptidasından mer’idir.

Bu kanunun hükümlerini icraya Dahiliye, Maliye, Nafıa ve Gümrük ve inhisarlar Vekilleri memurdur.